Bij het spel Mens erger je niet! mag je een pion in het spel brengen als je een zes gooit. Soms laat dat geluk lang op zich wachten. En wat doen we dan? We gaan extra hard en lang schudden. Of vooraf op de dobbelsteen blazen. Je hebt het gevoel dat zo’n ritueel de kans op een zes verhoogt. Deze emotie is algemeen menselijk, maar berust op een illusie. Gedragswetenschappers noemen dit de controle-illusie. Hierbij gedragen we ons alsof we controle hebben over gebeurtenissen die in werkelijkheid afhangen van toeval. De Amerikaanse psychologe Ellen Langer ontdekte de controle-illusie in 1975. Ze bewees dat mensen bij een puur geluksspel extra veel geld inzetten als hun tegenspeler onhandig en onzeker overkomt. En ook dat mensen meer waarde hechten aan loterijloten die ze zelf uitkiezen, en dat ze hun winkansen hoger inschatten naarmate ze meer met de loterij bezig zijn. Dit waanidee veroorzaakt dat we onze kansen op succes overschatten. Dat is natuurlijk onschuldig als het om spelletje gaat. Maar het vertroebelt onze ratio ook bij beleggen.
Op zeker drie geniepige manieren kan de controle-illusie je beleggingssucces ondermijnen. Zo blijkt uit onderzoek dat online beleggers – en dat zijn we tegenwoordig allemaal – hun controle over hun beleggingsresultaat gemiddeld genomen overschatten. Dit wensdenken leidt regelmatig tot ondoordacht en te vaak handelen, wat weer leidt tot minder winst. Onderzoekers ontdekten verder dat beleggers een voorkeur hebben voor effecten van bedrijven waarvan ze het gevoel hebben dat ze er invloed op hebben, zoals hun werkgever of favoriete biermerk. Deze misvatting leidt tot minder risicospreiding, wat de kans op verliezen verhoogt. De controle-illusie zorgt er ten derde voor dat beleggers dol zijn op technische snufjes die hun grip op aan- en verkoopmomenten gevoelsmatig vergoten, zoals het werken met limieten, technische analyse en vergelijkingstools. Maar de concentratie op één aandeel of alleen de prijs van iets vernauwt je blik, waardoor je andere kansen over het hoofd ziet.
In het algemeen kun je stellen dat de controle-illusie het zelfvertrouwen van beleggers (onterecht) verhoogd. Dat geldt ook als ze geen ervaring met beleggen hebben. Vandaar dat geslaagde voetballers of ondernemers weleens denken dat ze ook succesvol kunnen beleggen. En die sport blijken ze dan – au! – niet te beheersen.
De controle-illusie is extra gevaarlijk voor actieve beleggers. Dat zijn beleggers die relatief vaak effecten aan- en verkopen met het oog op extra winst. Dat is een dure hobby, toont een studie van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) uit 2021. Maar liefst negen van de tien beleggers die actief handelen via digitale platforms bleken minder rendement te behalen dan het marktgemiddelde. Dat kwam vooral door transactiekosten en emotionele beslissingen. Deze uitkomst sluit aan bij een beroemde studie van de economen Brad M. Barber en Terrance Odean uit 2001. Ook die liet zien dat actieve beleggers – vooral mannen - rendement verliezen door transactiekosten en slechte timing als gevolg van overmoed.
Het effect van de controle-illusie is extra dramatisch als het om gehypete beleggingen gaat, zoals de bitcoin. Beleggers die in november 2021 in bitcoins investeerden, wisten toen zeker dat ze op een prima moment waren ingestapt. Maar een jaar later lag de bitcoinkoers meer dan 70 procent lager! Kies dus liever een andere hobby dan inspelen op koersen. Dat is beter voor je stemming én je portemonnee.