Een honkbalknuppel met een bal kost €1,10. De knuppel kost één euro meer dan de bal. Hoe duur is de bal?
Waarschijnlijk denk je dat het tien cent is. Dat is helaas fout. Als de bal 10 cent zou kosten, dan kost de knuppel €1,10, want deze is één euro duurder dan de bal. De prijs van een bal mét knuppel zou dan €1,20 zijn. Het raadsel klopt slechts als de bal 5 cent kost. Dan komt de knuppel op €1,05. Bal en knuppel samen zijn dan €1,10.
Dit vraagstuk staat in het boek ‘Ons feilbare denken’ van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. Deze gedragseconoom legde de kwestie, samen met Frederick Shane, voor aan duizenden studenten. Op de meeste universiteiten gaf 80 procent het foute antwoord. Maar zelfs de studiebollen van topuniversiteit Harvard losten de rekensom in 50 procent van de gevallen niet goed op.
Zijn we zo dom? Volgens Kahneman ligt het daar niet aan. De belangrijkste oorzaak van zoveel vergissingen is luiheid, ontdekte hij in experimenten. Veel mensen vinden nadenken, zeker over cijfers, onplezierig. Bovendien bezitten de meeste mensen iets te veel zelfvertrouwen. Deze fatale combinatie leidt tot een overschat geloof in de eigen intuïtie. Wie ‘tien cent’ als antwoord gaf, heeft de weg van de minste weerstand gevolgd. Maar wie een snel antwoord onderdrukte, en eerst ging rekenen, heeft een actiever brein. Dat is ontzettend belangrijk in geldzaken. Want wie nadenkt over aanbiedingen en financiële kansen, en zijn intuïtie in twijfel trekt, zal zich minder door mooie cijfers of een warme glimlach laten foppen.
Beter (willen) nadenken, begint met kennis van je brein. De werking ervan verdeelt Kahneman in systeem 1 en systeem 2. Uit systeem 1 komen de snelle antwoorden, want het werkt automatisch en moeiteloos en zonder bewuste controle. Je merkt bijvoorbeeld waar een geluid vandaan komt. Je laat je ontroeren door een tv-programma. Je vindt iemand aardig of een product leuk.
Systeem 2 is het echte nadenken. Je leest een hypotheekofferte, inventariseert je inkomsten en uitgaven of vergelijkt de prijs-kwaliteitverhouding van twee verzekeringen. In systeem 2 onderdruk je de impuls om een automatisch of direct oordeel te vellen. Dat vraagt om zelfbeheersing en concentratie. Veel mensen vinden dat vermoeiend en onprettig, want hersentaken kosten, net als sporten, veel energie. Daarom geven we bij een moeilijke kwestie vaak onbewust antwoord op een vraag die gemakkelijker is. Stel je dubt of je aandelen NVIDIA zal kopen. Omdat die afweging vermoeiend is, ga je af op je gevoel. Al mijn collega’s zijn bezig met AI, denk je. En je besluit de aandelen te kopen.
Mensen die kritiekloos afgaan op een eerste ingeving blijken vaak impulsief, ongeduldig en gericht op directe behoeftebevrediging. Maak ze warm voor een verwenweekend, en ze moeten het nu hebben. Ze zijn de ideale klanten om onzinnige spullen en diensten aan kwijt te raken. Maar mensen die de zonde van de intellectuele luiheid overwinnen, schrijft Kahneman, “zijn alerter, intellectueel actiever, en sceptischer ten opzichte van hun eigen ingevingen en de beweringen van een ander.” Samengevat: ze zijn rationeler. Er zijn volgens Kahneman aanwijzingen dat dit gedrag je intelligente verhoogt. En natuurlijk zullen je geldzaken er wel bij varen. Al dit moois begint met zelfbeheersing. Die kwaliteit zit volgens de onderzoekers deels in je genen en opvoeding. Maar je kunt jezelf er ook in trainen. Bijvoorbeeld zo:
Vergelijk uitgaven met andere doelen
Reken de kosten van iets dat je wilt kopen of doen om in andere dingen die je wil hebben of doen. Bijvoorbeeld: een nieuwe auto kost evenveel als tienmaal een vakantiereis voor twee. Of een verbouwing kost evenveel als x maanden eerder stoppen met werken. Zo zie je de kosten in een breder verband.
Slim kopen? Bereken altijd de terugverdientijd
Overweeg je een dure aanschaf, bijvoorbeeld een nieuwe, luxe keuken, bereken dan hoeveel jaar het zal duren voordat je deze uitgave hebt terug gespaard. Is dat het waard?
Voorkom impulsaankopen: stel de waaromvraag
Stel je bent (digitaal) aan het shoppen. Bekijk, vlak voor je afrekent, de spullen in je winkelkar en vraag je van elk ding af: Waarom koop ik dit? Past het bij mijn waarden? Draagt het bij aan mijn toekomst en doelen? Zo nee, weg ermee.
Reken slim: gebruik online tools voor betere geldkeuzes
Wie nadenkt over geldzaken, moet vaak rekenen. Die taak maak je aangenamer en simpeler met de rekenhulpen op deze website. Bereken bijvoorbeeld hoeveel voordeel aflossen op de hypotheek je kan opleveren. Of bepaal hoeveel je maandelijks moet beleggen voor een toekomstig doel, bijvoorbeeld extra pensioen.